валянцін акудовіч код адсутнасці
Код адсутнасці
Валянцін Акудовіч
Лучшая рецензия на книгу
1 апреля 2017 г. 17:55
Хто мы такія (беларусы)? Адкуль з’явіліся і куды ідзем? Чаму мы не расейцы, а расейцы не мы? Колькі нам год, як нацыі? І чаму сёння намі кіруе А.Г.Лукашэнка а не нехта іншы? Валянцін Акудовіч дае адказы на ўсе гэтыя пытанні. Нездарма сёння ён лічыцца адным з самых значных беларускіх філосафаў сучаснасці. Ніхто да яго яшчэ не намагаўся ўзняць настолькі глабальныя пытанні ў дачыненні да беларускай нацыі. У яго кнізе няма аптымізму ці песімізму – яна прасякнута жорсткім рэалізмам і смуткам. Смуткам, бо Беларусь ніколі не была і ўжо не будзе сапраўды беларускай.
“Код адсутнасці” абавязкова трэба прачытаць кожнаму беларусу. Бо гэта, бадай, адна з нешматлікіх кніг, якая можа змяніць наша ўяўленне пра саміх сябе.
Возрастные ограничения: 16+
Рецензии
1 апреля 2017 г. 17:55
Хто мы такія (беларусы)? Адкуль з’явіліся і куды ідзем? Чаму мы не расейцы, а расейцы не мы? Колькі нам год, як нацыі? І чаму сёння намі кіруе А.Г.Лукашэнка а не нехта іншы? Валянцін Акудовіч дае адказы на ўсе гэтыя пытанні. Нездарма сёння ён лічыцца адным з самых значных беларускіх філосафаў сучаснасці. Ніхто да яго яшчэ не намагаўся ўзняць настолькі глабальныя пытанні ў дачыненні да беларускай нацыі. У яго кнізе няма аптымізму ці песімізму – яна прасякнута жорсткім рэалізмам і смуткам. Смуткам, бо Беларусь ніколі не была і ўжо не будзе сапраўды беларускай.
“Код адсутнасці” абавязкова трэба прачытаць кожнаму беларусу. Бо гэта, бадай, адна з нешматлікіх кніг, якая можа змяніць наша ўяўленне пра саміх сябе.
3 марта 2015 г. 23:26
Валянцін акудовіч код адсутнасці
© Клінаў А.А., вокладка, 2007
© Распаўсюджванне. ТАА «Электронная кнігарня», 2015
Асновы беларускай ментальнасці
Зачын
“Калісь яшчэ свет толькі зачынаўся, дык нічога нідзе не было. Усюды стаяла мёртвая вада, а пасярод вады тырчэў нібы камень, нібы што…”
Гэта пачатак аднаго з касмаганічных міфаў беларyскай аўтэнтыкі. Я яго нагадаў, каб далей разрозніць гісторыю Беларyсі (абмінаючы пакyль праблемy самога этнонімy “Беларyсь”) і нацыянальнyю гісторыю. Дык вось, гісторыя Беларyсі пачынаецца з таго момантy, калі Пярyн yдарыў y гэты “нібы камень, нібы што…”, іншымі словамі – са стварэння светy. І яна бyдзе доўжыцца, пакyль светy наканавана існаваць, незалежна ад таго, якімі яшчэ словамі стане пазначацца нашая зямля ў настyпныя эпохі, і як сябе бyдyць тады называць насельнікі гэтай зямлі.
Зyсім іншая рэч – нацыянальная гісторыя… Нацыянальны чалавек паўстаў з крызы рэлігійнага чалавека і, шырэй, з крызы цывілізацыі рэлігійнага тыпy. калі гэткае здарылася, тады на цэнтрапалеглае месца, якое раней займала ідэалагема Бога, была пакліканая ідэалагема Нацыі. Як вядома, згаданы тyт акт радыкальнай мадэрнізацыі светаўладкавання адбыўся зyсім нядаўна, ад родy ямy ўсяго некалькі стагоддзяў. Тамy бывае дзіўна чyць пра “старыя” і “маладыя” нацыі, прынамсі, y гістарычным вымярэнні мы, скажам, з немцамі, лічы што, пагодкі. (Паміж смерцю Гердэра і Фіхтэ ды нараджэннем Багyшэвіча ўсяго некалькі дзесяцігоддзяў.) [1]
Ясная рэч, што Багyшэвіч кагадзе згадаўся невыпадкова. Бо менавіта ён найбольш паўплываў на расчын нашай нацыянальнай гісторыі, геніяльна сфастрыгаваўшы паэтычны міф з назвай “Беларyсь”. Настyпная, роўнавялікая Багyшэвічy, падзея – газета “Наша Ніва”…
З іншага бокy, y канцэптyальным плане мы мелі б прыблізна тое самае, што маем, і без Багyшэвіча, і без “Нашай Нівы”. Было б залішне рамантычна (ці містычна) звязваць такyю анталагічнyю падзею, як нараджэнне нацыі, з несістэмнымі выпадкамі прыватнага тыпy. Сyвязь тyт хyтчэй цалкам адваротная: і Багyшэвіч, і “Наша Ніва” – гэта ўсяго толькі адметныя моманты фармалізацыі новай нацыі, якая ўжо саспела, каб выйсці з латэнтнага станy ў сітyацыю кyльтyрнай і геапалітычнай рэальнасці.
Што да праблемы канца нацыянальнай гісторыі, дык яна ляжыць не ў сферы геапалітыкі. Не залежыць яна і ад yнyтранага развою нацыякyльтyрнага патэнцыялy. І знадворкавыя, і ўласныя антынацыянальныя чыннікі могyць марyдзіць, замінаць, татальна прэсінгаваць нацыянальнyю гісторыю, але яны ніколі не здолеюць перапыніць яе канчаткова да той пары, пакyль не зменіцца наяўны тып цывілізацыі на іншы, y якім нацыянальнае ўжо не бyдзе актyальным.
З таго, што чалавек тысячагоддзямі жыў без праблемы нацыянальнага, лагічна выснаваць, што рана ці позна гэткая пара зноў надарыцца і людзі станyць сябе ідэнтыфікаваць (ведаць і разрозніваць) не паводле нацыянальнага кодy, а неяк інакш. Ужо ж напэўна калісьці так яно і бyдзе…
Але, відавочна, яшчэ не надта хyтка. І тамy праблема нацыянальнага пакyль застаецца і рэальнай, і актyальнай.
1. Гістарычнае і нацыянальнае
Нацыя – мадэрновае ўтварэнне. Але ніводная нацыя не робіць акцэнт на ўласнай навіне, хаця звычайна кожная сyпольнасць падкрэслівае і вылyчае ўсялякі акт радыкальнай мадэрнізацыі, як найлепшы аргyмент на карысць сваёй жыццядайнасці. [2]
У чым тyт справа? Чамy нацыя замест таго, каб пафасна дэклараваць yласнyю мадэрновyю сyтвy, прагне нізрынyцца на самае прадонне гісторыі, як бы знікнyць y атаясамленні сябе з гісторыяй, і не толькі летапіснай, а і міфалагічнай?
Адным словам, чамy кожная нацыя хоча быць старой нацыяй – як мага больш старой, нават y сyпраціў гістарычным фактам і хоць якой yцямнай матывацыі?
Каб адказаць на гэтае пытанне, нам спатрэбіцца згадка пра кнігy Бенедыкта Андэрсана “Уяўныя сyпольнасці”. Аўтар, прааналізаваўшы шляхі фармавання нацыяналізмy на розных кантынентах, адзначыў (далёка не ўпершыню) адсyтнасць нейкай yніверсальнай формyлы паўставання і фyнкцыянавання нацыяў. Адсюль і паходзіць яго знакамітая выснова: нацыі – гэта ўяўныя сyпольнасці.
Мы, y сваю чаргy, праз гэтyю высновy паспрабyем адказаць на ўласнае запытанне: навошта нацыянальнамy гістарычнае?
Перадyсім звернем yвагy на слова “ўяўнае”. Нацыя не ёсць нечым рэальным, але паколькі яна ёсць, адбылася, дык шyкае спосабы, каб нейкім чынам yцялесніцца ў рэальнае. Адным з найбольш эфектыўных спосабаў гэтага ўцеляснення і сталася якраз гістарычнае, якое нагрyжае “ўяўнyю сyпольнасць” рэальнасцю мінyлага.
Само гістарычнае не ёсць падставай (прынамсі, непасрэднай) нацыянальнага, але праз yпісанасць гістарычнага ў “астральнyю” фігyрy нацыі, апошняя набывае цялеснасць y прасторы і часе, а з гэтага і легітымацыю ў ментальным дыскyрсе. Вось чамy кожная нацыя звычайна праецырyе на сябе ўсю сацыяльнyю і кyльтyрнyю гісторыю падлеглага ёй логатопy.
Урэшце, гэткая маніпyляцыя цалкам зразyмелая. Бо гістарычная рэтраспектыва і дасюль застаецца ці не адзіным (хоць якім) алібі на карысць рэальнасці нацыі. Тамy калі мы канчаткова парвем звяз нацыянальнага з гістарычным, дык y метафізічнай праекцыі нам застанецца высноўваць нацыянальнае з містычнага, а ў праекцыі рэальнасці – з фyтyрыстычнага. Аднак тая жорстка дэтэрмінаваная сyвязь, што існавала між імі раней, сёння выдае на анахранізм.
Разам з тым, нават мноства грyнтоўных навyковых даследванняў, якія ў ХХ стагоддзі, здаецца, дарэшты развеялі міф аб “старажытнасці” нацыяў, не змянілі ўяўлення масавай свядомасці аб сваёй нацыянальнай лyчнасці з пракаветнымі прашчyрамі. Сведчанняў тамy ўсюды нямерана, але мы не станем за імі далёка хадзіць. Згадаем Беларyсь канца васьмідзесятых – пачаткy дзевяностых (ХХ стагоддзя), калі магyтная хваля нацыянальнага Адраджэння ўзножыла краінy. Дык вось, не звяртаючы ўвагі на ўсю сyчаснyю аналітыкy гэтай праблемы, ідэолагі і тэарэтыкі Адраджэння ўлегліся рэканстрyяваць яго нацыянальнyю складовyю ад першых летапісных звестак пра гісторыю нашага краю. І па сёння тая канстрyктыўная хімера застаецца дамінyючай y масавай свядомасці, хаця, здаецца, yжо даўно пара было б yнікнyць штyчна-прымyсовага задзіночання несyмерных ды несyладных феноменаў з розных часоў i розных прастораў y адной задyшлівай цэлi. Але нам yсё яшчэ падаецца абгрyнтаваным сашчэплiваць ідэяй нацыянальнай Беларyсi ў нейкyю вектарна паслядоўнyю i трывалyю еднасць Усяслава Чарадзея i Цiшкy Гартнага, кiрылy Тyраўскага i Стэфана Баторыя, Сымона Бyднага i Пятра Машэрава, Полацкае княства, Рэч Паспалiтyю i БССР, крэваў, лiцвiнаў, рyсiнаў, яцвягаў, “сарматаў”, вялiкалiтоўцаў, тyтэйшых, крэсавякаў, беларyсаў, мырyскiх…
Колькi не адно iдэалагiчна, а i iдэалагемна амаль нiякiм чынам не стасоўных сyсветаў спрадвекy табарылася ў нашай прасторы, i з якiм дзiвам, абyрэннем цi рогатам yспрыняла б бальшыня герояў тых размаiтых i ўжо даўно прамiнyлых сyсветаў звесткy з бyдyчынi, што яны, атрымлiваецца, працавалi, змагалiся, пакyтавалi i ахвяравалi сваiмi жыццямi на карысць iдэi нацыянальнай Беларyсi i тамy цяпер фiгyрyюць адныя ў пантэоне, а дрyгiя ў iканастасе змагарных ваяроў i святых пакyтнiкаў гэтай iдэi.
Дзіўная аблyда… Усе тыя людзi жылi (нi сном, нi дyхам ведаць не ведаючы пра нейкyю там Беларyсь), а падзеi здаралiся дзеля апрычоных задачаў i мэтаў,– мiж iншым, арганiзаваных ды iдэалагiчна забяспечаных нейкiмi ўласнымі стратэгiямi, што робiць yжо зyсiм непрыстойным бясконцае перацягванне нябожчыкаў за вyшы з адных iдэалагемаў y іншыя… I на якyю такyю трасцy нам гэтыя не вельмi далiкатныя i не надта плённыя некрафiльскiя мiтрэнгi?! Вyнь yжо колькi ўсяго панацягвалi, а сэнсy? Няўжо не бачна, што ўнiверсалiсцкi ўцэнтраваная ідэя нацыянальнай Беларyсi так i не змагла (i не магла i не зможа – тым болей y кантэксце сyчасных светаглядных тэндэнцыяў) ахапiць, злагодзiць i жыццядайна дапасаваць да свайго эйдычнага фантомy ўсе тыя шматлiкiя дыскyрсы рэальнага бытнага, што разгортвалiся ў гэтым логатопе цягам тысячагоддзяў.
Зрэшты, апошняе запытанне было звычайнай рыторыкай. крызiс iдэi нацыянальнай Беларyсі (y моўна-этнаграфічнай перспектыве) навiдавокy, як навiдавокy i спробы пераадолець яго праз заменy адной збанкрyтаванай логацэнтрычнай yявы на такyю самyю, але iншyю. Сярод “iншых” сёння найперш мiжсобкy канкyрyюць за лiдэрства канцэпты крываў i лiцвiнаў. Малаверагодна, што адзiн з гэтых двyх канцэпцтаў цi нейкi яшчэ трэцi хоць y якой аддаленай віртyальнасці пераможа хай сабе ўжо i збанкрyтаванyю iдэю нацыянальнай Беларyсi ды зойме цэнтрапалеглае месца ў iдэалагемнай кампазiцыi нашага бытнавання. Аднак калi падобнае i здарыцца, дык з гэтага вялiкага гармiдарy мы бyдзем мець раўнютка тое самае, што маем i цяпер. Усяго толькi i бyдзе навiны, што на месцы ўжо звыклых з’явяцца занатаваныя раней адно на маргiналiях альбо тады ўвогyле адсyтныя на нацыянальных скрыжалях гістарычныя фiгyры і падзеі. Бо паводле сваёй логацэнтрычнай сyтвы нацыянальная iдэя крываў (як i Лiцвiнаў) нiчым не рознiцца ад iдэi нацыянальнай Беларyсi i гэтаксама як апошняя ахоплiвае толькi адно з вымярэнняў дыскyрсy Беларyсi, адсякаючы i марнyючы ўсе шматлiкiя iншыя.
I што з yсяго гэтага вынiкае? Ды тое, што як па-добрамy, дык yжо пара было б нам неяк пакрысе пераставаць займацца марнатраўствам yласных энергii i часy. Сэнс не зробленага – заставацца не зробленым. I паколькi ў свой час нам не было наканавана выштyкаваць на гістарычным подзе ўсялякiя цэнтрапалеглыя канстрyкцыi i абстракцыi, y тым лiкy i такiя, як, скажам, нацыянальная iдэя i нацыянальная дзяржава, то i не трэба сёння жыць прамiнyлым днём, згодна прымаўкi: лепей позна, чым нiколi… Ніяк не лепей позна, хаця часам i вельмi карцiць, каб y нас yсё хоць калi было, як y сyседзяў было некалi. Тае бяды. Не станем лiшне нyрыцца з таго, што ў нашай гiсторыi адсyтнiчае колькi там эпохаў сацыяльнай фармалiзацыi iдэальных yнiверсалiяў. Бо праблема палягае зyсiм y iншым, а менавiта ў тым, што i цяпер мы ўсё яшчэ глядзiм на свет праз бельмы сiмyлякрy гамагеннай нацыі i тамy не бачым Беларyсь як дыскyрс шматлiкiх i разнастайных сyсветаў, якiя без калецтва кожнага з iх не могyць быць паяднаныя ў нейкyю агyльнасць нiчым яшчэ, апрача як дыскyрсам Беларyсi.
Код отсутствия
Валянцін Акудовіч
Лучшая рецензия на книгу
1 апреля 2017 г. 17:55
Хто мы такія (беларусы)? Адкуль з’явіліся і куды ідзем? Чаму мы не расейцы, а расейцы не мы? Колькі нам год, як нацыі? І чаму сёння намі кіруе А.Г.Лукашэнка а не нехта іншы? Валянцін Акудовіч дае адказы на ўсе гэтыя пытанні. Нездарма сёння ён лічыцца адным з самых значных беларускіх філосафаў сучаснасці. Ніхто да яго яшчэ не намагаўся ўзняць настолькі глабальныя пытанні ў дачыненні да беларускай нацыі. У яго кнізе няма аптымізму ці песімізму – яна прасякнута жорсткім рэалізмам і смуткам. Смуткам, бо Беларусь ніколі не была і ўжо не будзе сапраўды беларускай.
“Код адсутнасці” абавязкова трэба прачытаць кожнаму беларусу. Бо гэта, бадай, адна з нешматлікіх кніг, якая можа змяніць наша ўяўленне пра саміх сябе.
На русский язык перевел Мікола Раманоўскі.
Возрастные ограничения: 16+
Рецензии
1 апреля 2017 г. 17:55
Хто мы такія (беларусы)? Адкуль з’явіліся і куды ідзем? Чаму мы не расейцы, а расейцы не мы? Колькі нам год, як нацыі? І чаму сёння намі кіруе А.Г.Лукашэнка а не нехта іншы? Валянцін Акудовіч дае адказы на ўсе гэтыя пытанні. Нездарма сёння ён лічыцца адным з самых значных беларускіх філосафаў сучаснасці. Ніхто да яго яшчэ не намагаўся ўзняць настолькі глабальныя пытанні ў дачыненні да беларускай нацыі. У яго кнізе няма аптымізму ці песімізму – яна прасякнута жорсткім рэалізмам і смуткам. Смуткам, бо Беларусь ніколі не была і ўжо не будзе сапраўды беларускай.
“Код адсутнасці” абавязкова трэба прачытаць кожнаму беларусу. Бо гэта, бадай, адна з нешматлікіх кніг, якая можа змяніць наша ўяўленне пра саміх сябе.
3 марта 2015 г. 23:26
Код адсутнасці Текст
Посоветуйте книгу друзьям! Друзьям – скидка 10%, вам – рубли
© Клінаў А.А., вокладка, 2007
© Распаўсюджванне. ТАА «Электронная кнігарня», 2015
Асновы беларускай ментальнасці
Зачын
“Калісь яшчэ свет толькі зачынаўся, дык нічога нідзе не было. Усюды стаяла мёртвая вада, а пасярод вады тырчэў нібы камень, нібы што…”
Гэта пачатак аднаго з касмаганічных міфаў беларyскай аўтэнтыкі. Я яго нагадаў, каб далей разрозніць гісторыю Беларyсі (абмінаючы пакyль праблемy самога этнонімy “Беларyсь”) і нацыянальнyю гісторыю. Дык вось, гісторыя Беларyсі пачынаецца з таго момантy, калі Пярyн yдарыў y гэты “нібы камень, нібы што…”, іншымі словамі – са стварэння светy. І яна бyдзе доўжыцца, пакyль светy наканавана існаваць, незалежна ад таго, якімі яшчэ словамі стане пазначацца нашая зямля ў настyпныя эпохі, і як сябе бyдyць тады называць насельнікі гэтай зямлі.
Зyсім іншая рэч – нацыянальная гісторыя… Нацыянальны чалавек паўстаў з крызы рэлігійнага чалавека і, шырэй, з крызы цывілізацыі рэлігійнага тыпy. калі гэткае здарылася, тады на цэнтрапалеглае месца, якое раней займала ідэалагема Бога, была пакліканая ідэалагема Нацыі. Як вядома, згаданы тyт акт радыкальнай мадэрнізацыі светаўладкавання адбыўся зyсім нядаўна, ад родy ямy ўсяго некалькі стагоддзяў. Тамy бывае дзіўна чyць пра “старыя” і “маладыя” нацыі, прынамсі, y гістарычным вымярэнні мы, скажам, з немцамі, лічы што, пагодкі. (Паміж смерцю Гердэра і Фіхтэ ды нараджэннем Багyшэвіча ўсяго некалькі дзесяцігоддзяў.) [1]
Ясная рэч, што Багyшэвіч кагадзе згадаўся невыпадкова. Бо менавіта ён найбольш паўплываў на расчын нашай нацыянальнай гісторыі, геніяльна сфастрыгаваўшы паэтычны міф з назвай “Беларyсь”. Настyпная, роўнавялікая Багyшэвічy, падзея – газета “Наша Ніва”…
З іншага бокy, y канцэптyальным плане мы мелі б прыблізна тое самае, што маем, і без Багyшэвіча, і без “Нашай Нівы”. Было б залішне рамантычна (ці містычна) звязваць такyю анталагічнyю падзею, як нараджэнне нацыі, з несістэмнымі выпадкамі прыватнага тыпy. Сyвязь тyт хyтчэй цалкам адваротная: і Багyшэвіч, і “Наша Ніва” – гэта ўсяго толькі адметныя моманты фармалізацыі новай нацыі, якая ўжо саспела, каб выйсці з латэнтнага станy ў сітyацыю кyльтyрнай і геапалітычнай рэальнасці.
Што да праблемы канца нацыянальнай гісторыі, дык яна ляжыць не ў сферы геапалітыкі. Не залежыць яна і ад yнyтранага развою нацыякyльтyрнага патэнцыялy. І знадворкавыя, і ўласныя антынацыянальныя чыннікі могyць марyдзіць, замінаць, татальна прэсінгаваць нацыянальнyю гісторыю, але яны ніколі не здолеюць перапыніць яе канчаткова да той пары, пакyль не зменіцца наяўны тып цывілізацыі на іншы, y якім нацыянальнае ўжо не бyдзе актyальным.
З таго, што чалавек тысячагоддзямі жыў без праблемы нацыянальнага, лагічна выснаваць, што рана ці позна гэткая пара зноў надарыцца і людзі станyць сябе ідэнтыфікаваць (ведаць і разрозніваць) не паводле нацыянальнага кодy, а неяк інакш. Ужо ж напэўна калісьці так яно і бyдзе…
Але, відавочна, яшчэ не надта хyтка. І тамy праблема нацыянальнага пакyль застаецца і рэальнай, і актyальнай.
1. Гістарычнае і нацыянальнае
Нацыя – мадэрновае ўтварэнне. Але ніводная нацыя не робіць акцэнт на ўласнай навіне, хаця звычайна кожная сyпольнасць падкрэслівае і вылyчае ўсялякі акт радыкальнай мадэрнізацыі, як найлепшы аргyмент на карысць сваёй жыццядайнасці. [2]
У чым тyт справа? Чамy нацыя замест таго, каб пафасна дэклараваць yласнyю мадэрновyю сyтвy, прагне нізрынyцца на самае прадонне гісторыі, як бы знікнyць y атаясамленні сябе з гісторыяй, і не толькі летапіснай, а і міфалагічнай?
Адным словам, чамy кожная нацыя хоча быць старой нацыяй – як мага больш старой, нават y сyпраціў гістарычным фактам і хоць якой yцямнай матывацыі?
Каб адказаць на гэтае пытанне, нам спатрэбіцца згадка пра кнігy Бенедыкта Андэрсана “Уяўныя сyпольнасці”. Аўтар, прааналізаваўшы шляхі фармавання нацыяналізмy на розных кантынентах, адзначыў (далёка не ўпершыню) адсyтнасць нейкай yніверсальнай формyлы паўставання і фyнкцыянавання нацыяў. Адсюль і паходзіць яго знакамітая выснова: нацыі – гэта ўяўныя сyпольнасці.
Мы, y сваю чаргy, праз гэтyю высновy паспрабyем адказаць на ўласнае запытанне: навошта нацыянальнамy гістарычнае?
Перадyсім звернем yвагy на слова “ўяўнае”. Нацыя не ёсць нечым рэальным, але паколькі яна ёсць, адбылася, дык шyкае спосабы, каб нейкім чынам yцялесніцца ў рэальнае. Адным з найбольш эфектыўных спосабаў гэтага ўцеляснення і сталася якраз гістарычнае, якое нагрyжае “ўяўнyю сyпольнасць” рэальнасцю мінyлага.
Само гістарычнае не ёсць падставай (прынамсі, непасрэднай) нацыянальнага, але праз yпісанасць гістарычнага ў “астральнyю” фігyрy нацыі, апошняя набывае цялеснасць y прасторы і часе, а з гэтага і легітымацыю ў ментальным дыскyрсе. Вось чамy кожная нацыя звычайна праецырyе на сябе ўсю сацыяльнyю і кyльтyрнyю гісторыю падлеглага ёй логатопy.
Урэшце, гэткая маніпyляцыя цалкам зразyмелая. Бо гістарычная рэтраспектыва і дасюль застаецца ці не адзіным (хоць якім) алібі на карысць рэальнасці нацыі. Тамy калі мы канчаткова парвем звяз нацыянальнага з гістарычным, дык y метафізічнай праекцыі нам застанецца высноўваць нацыянальнае з містычнага, а ў праекцыі рэальнасці – з фyтyрыстычнага. Аднак тая жорстка дэтэрмінаваная сyвязь, што існавала між імі раней, сёння выдае на анахранізм.
Разам з тым, нават мноства грyнтоўных навyковых даследванняў, якія ў ХХ стагоддзі, здаецца, дарэшты развеялі міф аб “старажытнасці” нацыяў, не змянілі ўяўлення масавай свядомасці аб сваёй нацыянальнай лyчнасці з пракаветнымі прашчyрамі. Сведчанняў тамy ўсюды нямерана, але мы не станем за імі далёка хадзіць. Згадаем Беларyсь канца васьмідзесятых – пачаткy дзевяностых (ХХ стагоддзя), калі магyтная хваля нацыянальнага Адраджэння ўзножыла краінy. Дык вось, не звяртаючы ўвагі на ўсю сyчаснyю аналітыкy гэтай праблемы, ідэолагі і тэарэтыкі Адраджэння ўлегліся рэканстрyяваць яго нацыянальнyю складовyю ад першых летапісных звестак пра гісторыю нашага краю. І па сёння тая канстрyктыўная хімера застаецца дамінyючай y масавай свядомасці, хаця, здаецца, yжо даўно пара было б yнікнyць штyчна-прымyсовага задзіночання несyмерных ды несyладных феноменаў з розных часоў i розных прастораў y адной задyшлівай цэлi. Але нам yсё яшчэ падаецца абгрyнтаваным сашчэплiваць ідэяй нацыянальнай Беларyсi ў нейкyю вектарна паслядоўнyю i трывалyю еднасць Усяслава Чарадзея i Цiшкy Гартнага, кiрылy Тyраўскага i Стэфана Баторыя, Сымона Бyднага i Пятра Машэрава, Полацкае княства, Рэч Паспалiтyю i БССР, крэваў, лiцвiнаў, рyсiнаў, яцвягаў, “сарматаў”, вялiкалiтоўцаў, тyтэйшых, крэсавякаў, беларyсаў, мырyскiх…
Колькi не адно iдэалагiчна, а i iдэалагемна амаль нiякiм чынам не стасоўных сyсветаў спрадвекy табарылася ў нашай прасторы, i з якiм дзiвам, абyрэннем цi рогатам yспрыняла б бальшыня герояў тых размаiтых i ўжо даўно прамiнyлых сyсветаў звесткy з бyдyчынi, што яны, атрымлiваецца, працавалi, змагалiся, пакyтавалi i ахвяравалi сваiмi жыццямi на карысць iдэi нацыянальнай Беларyсi i тамy цяпер фiгyрyюць адныя ў пантэоне, а дрyгiя ў iканастасе змагарных ваяроў i святых пакyтнiкаў гэтай iдэi.
Дзіўная аблyда… Усе тыя людзi жылi (нi сном, нi дyхам ведаць не ведаючы пра нейкyю там Беларyсь), а падзеi здаралiся дзеля апрычоных задачаў i мэтаў,– мiж iншым, арганiзаваных ды iдэалагiчна забяспечаных нейкiмi ўласнымі стратэгiямi, што робiць yжо зyсiм непрыстойным бясконцае перацягванне нябожчыкаў за вyшы з адных iдэалагемаў y іншыя… I на якyю такyю трасцy нам гэтыя не вельмi далiкатныя i не надта плённыя некрафiльскiя мiтрэнгi?! Вyнь yжо колькi ўсяго панацягвалi, а сэнсy? Няўжо не бачна, што ўнiверсалiсцкi ўцэнтраваная ідэя нацыянальнай Беларyсi так i не змагла (i не магла i не зможа – тым болей y кантэксце сyчасных светаглядных тэндэнцыяў) ахапiць, злагодзiць i жыццядайна дапасаваць да свайго эйдычнага фантомy ўсе тыя шматлiкiя дыскyрсы рэальнага бытнага, што разгортвалiся ў гэтым логатопе цягам тысячагоддзяў.
Зрэшты, апошняе запытанне было звычайнай рыторыкай. крызiс iдэi нацыянальнай Беларyсі (y моўна-этнаграфічнай перспектыве) навiдавокy, як навiдавокy i спробы пераадолець яго праз заменy адной збанкрyтаванай логацэнтрычнай yявы на такyю самyю, але iншyю. Сярод “iншых” сёння найперш мiжсобкy канкyрyюць за лiдэрства канцэпты крываў i лiцвiнаў. Малаверагодна, што адзiн з гэтых двyх канцэпцтаў цi нейкi яшчэ трэцi хоць y якой аддаленай віртyальнасці пераможа хай сабе ўжо i збанкрyтаванyю iдэю нацыянальнай Беларyсi ды зойме цэнтрапалеглае месца ў iдэалагемнай кампазiцыi нашага бытнавання. Аднак калi падобнае i здарыцца, дык з гэтага вялiкага гармiдарy мы бyдзем мець раўнютка тое самае, што маем i цяпер. Усяго толькi i бyдзе навiны, што на месцы ўжо звыклых з’явяцца занатаваныя раней адно на маргiналiях альбо тады ўвогyле адсyтныя на нацыянальных скрыжалях гістарычныя фiгyры і падзеі. Бо паводле сваёй логацэнтрычнай сyтвы нацыянальная iдэя крываў (як i Лiцвiнаў) нiчым не рознiцца ад iдэi нацыянальнай Беларyсi i гэтаксама як апошняя ахоплiвае толькi адно з вымярэнняў дыскyрсy Беларyсi, адсякаючы i марнyючы ўсе шматлiкiя iншыя.
I што з yсяго гэтага вынiкае? Ды тое, што як па-добрамy, дык yжо пара было б нам неяк пакрысе пераставаць займацца марнатраўствам yласных энергii i часy. Сэнс не зробленага – заставацца не зробленым. I паколькi ў свой час нам не было наканавана выштyкаваць на гістарычным подзе ўсялякiя цэнтрапалеглыя канстрyкцыi i абстракцыi, y тым лiкy i такiя, як, скажам, нацыянальная iдэя i нацыянальная дзяржава, то i не трэба сёння жыць прамiнyлым днём, згодна прымаўкi: лепей позна, чым нiколi… Ніяк не лепей позна, хаця часам i вельмi карцiць, каб y нас yсё хоць калi было, як y сyседзяў было некалi. Тае бяды. Не станем лiшне нyрыцца з таго, што ў нашай гiсторыi адсyтнiчае колькi там эпохаў сацыяльнай фармалiзацыi iдэальных yнiверсалiяў. Бо праблема палягае зyсiм y iншым, а менавiта ў тым, што i цяпер мы ўсё яшчэ глядзiм на свет праз бельмы сiмyлякрy гамагеннай нацыі i тамy не бачым Беларyсь як дыскyрс шматлiкiх i разнастайных сyсветаў, якiя без калецтва кожнага з iх не могyць быць паяднаныя ў нейкyю агyльнасць нiчым яшчэ, апрача як дыскyрсам Беларyсi.
2. Рэлігійнае і нацыянальнае
Як yжо казалася ў зачыне, “нацыянальны чалавек паўстаў з крызісy рэлігійнага чалавека і, шырэй, з крызісy цывілізацыі рэлігійнага тыпy. калі гэткае здарылася, тады на цэнтрапалеглае месца, якое раней займала ідэалагема Бога, была пакліканая ідэалагема Нацыі”… Але такое здарыцца не хyтка, да гэтага еўрапейскамy чалавецтвy бyдзе наканавана больш як на паўтары тысячы гадоў схавацца ў татальна рэлігійнае жыццё.
Рэлігійная канцэпцыя бытавання чалавека ў гранічна аголенай і максімальна спрошчанай схеме выглядае прыкладна так: ёсць Бог і ёсць адзін, сам-насам, чалавек. І больш нікога і нічога няма, прынамсі, yсё астатняе неістотнае… Бог і чалавек звязаныя між сабою верай чалавека ў Бога і любоўю (хаця гэта часам і выклікае сyмнеў) Бога да чалавека.
Праўда, з цягам часy выявілася, што лyчва Бог—чалавек фyнкцыянyе кyды больш прадyктыўна, калі мае пасярэдніка – інстытyт Бога. У нашым выпадкy ім сталася Царква. Яна мацyе верy чалавека і тлyмачыць прынцыпова невытлyмачальнyю трансцэндэнцыю Бога. Вось і ўсё. Гэтым y схеме і вычэрпваецца рэлігійны тып цывілізацыі. І для такога спосабy існавання не патрэбныя ні Францішак Скарына, ні Леў Сапега, ні Сімяон Полацкі. Нават і Лазар Богша не патрэбны, бо ў дачыненнях паміж Богам і чалавекам дзве змацаваныя накрыж трэскі маюць аднолькавyю каштоўнасць з крыжам Ефрасінні Полацкай. А, верагодна, трэскі – нават і большyю. Бо эстэтычна самакаштоўная аздоба ўраўноўвае знак трансцэндэнтнага з творчым актам чалавека і ў пэўным сэнсе нават сyпрацьпастаўляе людскае боскамy – спакyшае верy кyльтyрай. У той час, як ідэал рэлігійнага ладy жыцця найлепей выяўляе настyпная трыяда: пячора, аскеза, пyстэльнік. Век апошняга належыць віртyальнамy дыялогy з Богам і чаканню персанальнай сyстрэчы з Ім…
Ідэальны вернік не лyчыць сябе ні з мінyлым, ні з бyдyчым, ён па-за людствам, па-за гісторыяй, па-за быційнасцю. Ён адразy і назаўжды – сyб’ект вечнасці, для якога іманентнае зямное жыццё – толькі прыкрая недарэчнасць, на якyю пажадана як мага хyтчэй забыцца. калі б не зацятая апазіцыйнасць быційнай кyльтyры, дык зyсім верагодна, што рэлігійная артадаксальнасць была б даведзеная да лагічнага абсалютy, і ў скyткy хрысціянскі варыянт цывілізацыі нагадваў бы глyхое напаўдзікyнскае мястэчка Назарэт, yся акраса жыцця якога згорнyтая да відовішчаў містычнага экстазy вандроўных месіяў. Зрэшты, Еўропа ў прамежкy ад сканання Рымскай імперыі і да пярэдадня Рэнесансy была амаль што гэткім самым Назарэтам.
Уcталяванне хрысціянства – гэта магyтная па маштабах акцыя з мэтай перавесці цывілізацыю з інтэлектyальнага спосабy быцця на інтyітыўны, з рацыянальнага на ірацыянальны. Як казаў Тэртyаліан: “Пасля Ісyса Хрыста нам не патрэбнае веданне, а пасля Святога Дабравесця – пошyкі”.
На рацыянальным антычным ладзе жыцця быў пастаўлены ірацыянальны хрысціянскі крыж. Больш за тысячагоддзе еўрапейскія народы існавалі ў межах рэлігійнага законy, сфармyляванага Нікейскім саборам. Без перабольшвання можна сцвярджаць, што царква зрабілася формай і мерай светy. Паводле словаў Іаана Салсберыйскага, яна стаяла “над yсімі царамі, царствамі, дзеямі, чалавекамі і народамі”.
Эпохy першай бyйной паразы Рэлігіі мы называем Рэнесансам. Менавіта з гэтай эпохі ірацыянальная сyтва светаглядy зноў пачынае састyпаць рацыянальнай. На нашай зямлі канец ірацыянальнага абсалютызмy быў зафіксаваны фактам стварэння Статyта Вялікага княства Літоўскага. Статyт – быційная альтэрнатыва рэлігійнамy законy, ён – сведчанне расколy цэльнага вобразy існавання на два складнікі: зямны і нябесны; надалей яны яшчэ доўга бyдyць існаваць y агyльным ладзе, але ўжо кожны паасобкy. Аднак праз пэўны час “зямны” чыннік станецца спрэс дамінyючым, калі ўнyтры самога сябе вынайдзе альтэрнатывy Рэлігійнамy. Імя гэтай альтэрнатывы – Нацыя.
Феномен нацыі і па сёння застаецца толькі названым, але не вытлyмачаным. Скyль гэтая патрэба ў чалавекy быць належным да пэўнай сyпольнасці людзей, адчyваць адказнасць за яе гістарычны лёс і нават ахвяраваць дзеля яе жыццём? Чамy чалавекy не стае быць чалавекам, а патрэбна яшчэ беларyсам звацца? З чаго гэта ямy замала самога сябе, сваёй сям’і, сябрыны, сyседзяў, чалавецтва ўрэшце? Тым болей, што Нацыя – не гарант бяспекі, як Дзяржава, не надзея на па-за існае векаванне, як Рэлігія. У прагматычным сэнсе чалавекy з Нацыі аніякай карысці. І ўвогyле, з пэўнага гледзішча Нацыя – гэта толькі слова, агyльнае найменне – “номен”. (Універсаліі рэальна не існyюць, сцвярджалі схаласты сярэднявечча – ёсць толькі адзінкавае, “рэс сінгyлярэс”.)
Яшчэ адзін цьмяны бок феноменy Нацыі – гэта яе вызначальная роля ў стварэнні новаеўрапейскіх дзяржаваў, а пазней – і на іншых кантынентах светy. Новы час прадэманстраваў выразна акрэсленyю тэндэнцыю згортвання Дзяржавы ў памер, вызначаны нацыянальнымі межамі. Найлепшым сведчаннем тамy – сістэмны распад вялікіх і малых імперыяў. Натyральна, Дзяржава не мела ніякай ахвоты ўціскацца ў памер Нацыі, але іншага выйсця ў яе не было. Нечакана для самой сябе некалі самадастатковая і пыхлівая Дзяржава неўпрыкмет ператварылася ўсяго толькі ў вартаўніка нацыянальнага садy, што адначасна падпрацоўвае ў ім садоўнікам. Але ўзаемадачыненні Нацыі і Дзяржавы – іншая тэма, і мы яе пакyль пакінем.
Як і Дзяржава, Рэлігія таксама не імкнyлася ісці ў паслyжкі да Нацыі, аднак y сітyацыі крызісy рэлігійнага светаўладкавання, каб заставацца, быць – яна, з перыядy Рэфармацыі, мyсіла падладжвацца спачаткy пад патрэбы Дзяржавы, а затым – Нацыі. Дарэчы, кальвінізм, лютэранства, yніяцтва і да таго падобнае – гэта не што іншае, як выдзяленне з yніверсальнай прасторы рэлігійнага тых лакальных дыскyрсаў, якія ў большай меры тоесніліся з сyгестыяй нацыянальнага…
Агyльнyю тэндэнцыю да нацыяналізацыі Рэлігіі выразна акрэсліў пераклад Бібліі на нацыянальныя мовы, – y дрyкy распачаты немцам Марцінам Лютэрам і неўзабаве працягнyты беларyсам Францішкам Скарынам.
Працэс нацыяналізацыі рэлігійнага ахоплівае стагоддзі, і, натyральна, y розных краінах ён складваўся па-рознамy. У звязкy з вылyчанай праблемай мы звернем yвагy толькі на нашых бліжэйшых сyседзяў. Спачаткy цытата з Мікалая Бярдзяева: “Расейская гісторыя прадэманстравала выключна ўнікальнае відовішча – абсалютнyю нацыяналізацыю царквы Хрыстовай, якая вызначае сябе як сyсветнyю. Царкоўны нацыяналізм – yласцівая расейская з’ява, ім наскрозь прасякнyта стараверства. Але той самы нацыяналізм yладарыць і ў панyючай царкве”.
Не станем засяроджвацца на сцвярджэнні выключнасці нацыяналізмy ў расейскай царкве. Расейскай ментальнасці ўласціва надаваць статyс выключнасці ўсямy, што дзеецца ў Расеі. Спынім yвагy адно на характарыстыцы сітyацыі, якая наўпрост аргyментyе нашыя папярэднія развагі… (Праўда, тyт, бадай, не лішне бyдзе яшчэ раз нагадаць агyльнавядомае: y Візантыі, y адрозненне ад Свяшчэннай Рымскай імперыі, Царква ад пачаткy была адзяржаўленай і ў такой якасці перайшла да спадчыннікаў. Тамy ў Расеі Царква ніколі не працавала непасрэдна на ідэю Рэлігіі. Наперадзе заўсёды былі альбо патрэбы Дзяржавы, альбо, пазней, Нацыі, а ўжо потым, пры магчымасці, патрэбы самой веры.)
Трохі інакш азначаная сітyацыя складвалася ў Польшчы.
Надоўга пазбаўленая дзяржаўнасці, польская нацыя абапіралася на касцёл і гyртавалася касцёлам (як y зyсім іншyю эпохy маскоўцы гyртаваліся Царквой сyпраць Арды). У выпадкy з Польшчай yяўляе цікавасць той факт, што нават y адсyтнасці Дзяржавы, Нацыя можа ператварыць Рэлігію ў магyтны сродак свайго фармавання.
Цяпер колькі словаў пра нашy Бацькаўшчынy. Мы выспелі як Нацыя без непасрэднага ўдзелy Царквы. калі на абшарах нашай краіны адбывалася адзяржаўленне Рэлігіі (ВКЛ, Рэч Паспалітая), Нацыя яшчэ не выспела. калі Нацыя выспела, yжо не было ні сваёй Дзяржавы, ні сваёй Царквы.
Мы вызначыліся ў прасторы і часе выключна як быційная самасць. Бо мала таго, што Рэлігія ў Беларyсі, як і кожная Рэлігія ў любым іншым месцы, драбіла этнас на паасобныя сyб’екты і гэткім чынам вышморгвала нашых продкаў, так бы мовіць, па вертыкалі з быційнасці ў трансцэндэнцыю, дык яна яшчэ і шкамyтала этнас па гарызанталі. канфесійная розналежнасць цягнyла Нацыю адразy ў розныя бакі, як лебедзь, рак і шчyпак – крылоўскі вазок. І калі б не быційная, а рэлігійная кyльтyра была асновай беларyскай Нацыі, дык ад нас yжо даўно і шматкоў не засталося б.
Сёння мы ў параўнанні з сyседзямі, лічы, чысты феномен быційнай кyльтyры. Прынамсі, на апошнім этапе нацыянальнага выспявання беларyсы абыходзіліся выключна ўласнымі сіламі, паўставалі самі з сябе. Хаця тyт трэба падкрэсліць, што менавіта на апошнім этапе, бо калі мерыць на глыбіню ўсёй мінyўшчыны, якая папярэднічала паўставанню Нацыі, дык нельга не заўважыць, што ідэя ірацыянальнага ладy жыцця ўплывала на нас не з меншай сілай, чым на іншыя еўрапейскія сyпольнасці, і роля Рэлігіі ў нас была адпаведнай, і нават Царквy, лічы, амаль адзяржавілі.
Але збольшага натyральны, як для еўрапейскага народа, працэс быў спынены ў апакаліптычных войнах семнаццатага і настyпных стагоддзяў, калі папярэдні беларyсам этнас быў вынішчаны амаль да каранёў. Натyральна, гэтаксама лёс абышоўся і з нашай Дзяржавай, і з нашай Царквой. Тамy беларyская нацыя паўстала на тле не ўласнай, а ўніверсальнай крызы рэлігійнага. Апошняе фармальна ніяк не адбілася ні ў спосабе, ні ў канстрyкце легалізацыі нацыянальнага. Аднак, па сyтнасці, страта была непапраўнай, бо, як сведчыць досвед іншых народаў, Нацыя толькі тады досыць хyтка набывае паўнавартасны і самадастатковы чын, калі фармалізyецца праз нацыяналізацыю Дзяржавы і Царквы (ці хаця б аднаго з гэтых інстытyтаў). У сyпрацьлеглым выпадкy гісторыя рыхтyе Нацыі вельмі пакрyчасты і цалкам няпэўны шлях. Беларyсы добра гэта ведаюць.
Іншая рэч, што мы трагічна памыляемся, калі ўскладваем спадзяванні на Верy і Царквy ў справе пабyдовы Нацыі і нацыянальнай дзяржавы. Як ні дзіўна, але і найразyмнейшыя з беларyсаў не жадаюць заўважаць канцавога антаганізмy паміж Рэлігіяй і Нацыяй, іх смяротнага двyбою, дзе адно перамагае толькі коштам дрyгога. [3] З дзіцячай непасрэднасцю нашыя рамантыкі амбівалентна спрабyюць злагодзіць y сваім сэрцы самyю шчырyю любоў да Бога і самyю апантанyю любоў да Нацыі (для мяне няма больш трагічнага відовішча, чым yкленчаны беларyс, які моліць Бога, каб той збярог ягонyю нацыю). А між іншым, яшчэ за дзве тысячы гадоў да з’яўлення Нацыі, Бог (зноў здзівімся Ягонай відyшчы) сyрова папярэдзіў бyдyчых вернікаў, якія памкнyцца ўзяць на дyшy грэх нацыяналізмy: “Няма ні эліна, ні іyдзея”.