кода кодагыйлар турында шигырьлэр татарча
Кода кодагыйлар турында шигырьлэр татарча
Хуш,әтием,инде мәңгелеккә
Аерылды безнең аралар.
Өзгәләнеп күпме еласак та
Күрешергә юк шул чаралар.
Хәлләремне сиңа сөйләп тормыйм,
Син бит,әти барсын беләсең.
Без шатлансак көләч,ә борчылсак
Моңсу булып төшкә керәсең.
Бәлки җаннар өйгә кайталардыр,
Һәр атнаның җомга кичендә?
Берсе генә дога кылмасмы, дип
Искә алып минем өчен дә.
Кайвакытта һичбер аера алмыйм
Әллә исән,әллә үлгәнсең.
Авыр чакта исән кеше кебек
Төшкә кереп киңәш бирәсең
“Әти” сүзен әйтер өчен
Карыйм бары синең сүрәткә.
Күзем тула шунда яшьләр белән,
Бик авыр шул, бәгърем, йөрәккә.
Әтилеләр булса янәшәмдә,
Көнләшәмен гел дә алардан.
Бәхетемне нигә тартып алдың,
Диеп сорыйм хәзер Ходайдан.
Ни гаебем бар иде соң минем,
Әтиемнән кинәт аердың?
Аердың да, каердың да мине,
Шулай итеп ятим калдырдың
Әтиемне югалтканга инде күпме еллар..
Тик аның җаны,җанымда яшидер җырлап.
Абынганда көч бирэдер этием телэге.
Сагынганда алып карыйм этием күлмэген.
Якалары күлмэгенең, гүя куллары.
Сагынган күк кочаклый ерак еллардан.
Этиемнең истэлеге,төсе- күлмэге..
Җаны миңа гына күчкэн,юк,ул үлмэде.
Үзен күргэн кебек булам,этием төсе.
Этием җаны минем җаныма күчте.
Күкрэгемэ кыссам,иркэли кебек этием күлмэге.
Чэчлэремнэн сыйпый тосле этием куллары..
Икебез бер жан без хэзер,тавышлары охшаш,
Мин бэхетле туганмын бит,этиемэ охшап.
Этием сурэте каршымда,этием сүзлэре.
Каршымда этиемнең моңсу күзлэре.
Этиемне сагынсагыз,миңа карагыз.
Аның кыска гомерлэрен миңа ялгагыз.
Туганнары арасында яшэсен бергэ..
Тилмереп ятмасын ул,безне бер күрергэ. (Г.Галимова)
Физалия Давлетгареева
26 апр 2013 в 14:49
АЛТЫН КАНАТ
Ничә еллар, әткәй, киткәнеңә.
Ә мин сине ныграк сагынам.
Борылам да карыйм үткән чакта,
Ышанмыйча, зират ягына.
Назга саран “керпе бияләең”
Кайчак йомшак җанга тисә дә,
Каты гына әйтеп куйган сүзең
Җитми, әткәй, күпме “үссәм дә”.
Ирләргә хас абруй була белдең.
Баш булдың син олы ояңа.
Тоела шул, әткәй, син киткәчтән
Болганчык кергәндәй дөньяма.
Ата-ана – алтын канат та бит,
Бирелми ул канатлар гомерлек.
Кадерләрен алтын канатларның
Очкан чакта гына белерлек.
Физәлия Дәүләтгәрәева
Гузель Хузина
26 апр 2013 в 13:48
Авыр туфраклары жинел булсын,
Диеп калам зират уткэндэ.
Монсуланып башын игэн каен,
Авырдыр шул монда ускэндэ.
Хэрбер агач,хэрбер улэн монда,
Селкенэдер жиллэр искэндэ.
Дога укып,телэк тели дилэр,
Салаватын эйтэ киткэнгэ.
Кеше гомре мизгел булып утэ,
Ашыгадыр,чаба жирлэрдэ.
Жыя шулай донья байлыкларын,
Гонахларын эя иннэргэ.
Алданмагыз зинхар бу доньяда,
Яшэулэре бары бер конлек.
Мэнгелеккэ киткэч шушы жирдэн,
Янмасынла жаннар ут кебек.
Гузель хузина 26.04.13.
«Кайгы кайгыга ошамый-
Һәр кешенеке узенә.
Шатлыклар да төрле була. «-
Дисәләр әгәр сезгә.
Ышанмагыз, бер ук хисләр
Беләмсез, кемгә таныш?
Озату, көтү, юксыну
Сагыну, ачы сагыш.
Кайнар ашың өлгергәндә
Йөрәктән каннар таму,
Һәрбер сузең назга төреп
Кичләрен хатлар язу,
Хәбәр көтү, төшләр күреп-
Аны юрап юану.
Газизенә гомер теләп
Тоннәр буе уйлану.
Беләсезме, кемнәргә хас?-
Солдат аналарына!
Сабырлык телик аларга,
Саулык балаларына!
Балам иртән торып көндәгечә,
Тәрәзәдән карар елмаеп,
Кар бөртеген күреп дәшми калмас,-
Дигәнсеңдер сүзсез моңаеп.
Әгәр мөмкин булса, ул бүләкне
Алыр идем дә бит кулыма.
Эреп юкка чыкса, күңелемнең
Ярасына яшьләр коела.
Син янәшә кебек, яннарыңнан
Юллар буйлап ерак китсәм дә.
Сәлам җибәр көн дә миңа, әти,
Җилләр бу якка дип искәндә.
Эльмира Диярова
25 июн 2013 в 20:00
Хатлар язам әткәй сиңа хатлар.
Беләм инде укый алмыйсың.
Авыруың алып китте сине,
Безнең янга хәзер кайтмыйсың.
Сагынамын сине әтием бик.
Кулларыма алам сүрәтең.
Намус белән мин яшәрмен әткәй.
Син бит мине шулай өйрәттең.
Авыр миңа әткәй синсез авыр.
Ышыкланыр кешем калмагач.
Кайттыңмени кызыкаем диеп.
Капкадан син каршы алмагач.
Дога кылам әткәй сиңа һәр көн.
Урының булсын җәннәт түрендә.
Синең белән сөйләшәмен шулай.
Хыялымда менә бүгендә.
Хатлар язам әткәй сиңа хатлар.
Укый алмассыңны белсэмдэ.
Риза булыр идем сине әгәр.
Бер генә көн төштә күрсәм дә.
Эльмира Диярова
5 июн 2013 в 8:00 к записи Әтием, нәкъ 9 ай ел элек якты дөньябызны..
Агач алтын яфрак койган мәлдә,
Китеп бардың ерак җирләргә.
Гомерләрең кыска булган шундый.
Безгә кала бары түзәргә.
Әтием, дип уянып китәм дә,
Төннәремдә ятам мин елап.
Синсез тормыш тормыш түгел безгә,
Көтмәгәндә булдың шул харап!
Әти безне ташлап китмэгэн бит,
Ходай Тэгалэгэ калдырган..
Баргач ул Ходайга ялваргандыр.
«Зиһхар,-диеп- ятим калдырма. «
Каршы килэме соң әтиемэ?
Изге ходай аны үз итэ..
Оҗмахына урнаштырган аны,
Изге җаны күккэ менгэч тэ..
Әтиемэ рэхмэт,безнең өчен
Борчылганы өчен күклэрдэ..
Мондый эти элэкми бит эле..
Якты җир йозендэ күплэргэ..
Резеда Ситдикова
11 июл 2012 в 21:06
“Әти” сүзен әйтер өчен
Карыйм бары синең сүрәткә.
Күзем тула шунда яшьләр белән,
Бик авыр шул, бәгърем, йөрәккә.
Әтилеләр булса янәшәмдә,
Көнләшәмен гел дә алардан.
Бәхетемне нигә тартып алдың,
Диеп сорыйм хәзер Ходайдан.
Ни гаебем бар иде соң минем,
Әтиемнән кинәт аердың?
Аердың да, каердың да мине,
Шулай итеп ятим калдырдың.
Резеда Ситдикова
22 окт 2011 в 15:01
«ХУШ,ӘТИЕМ»
Хуш,әтием,инде мәңгелеккә
Аерылды безнең аралар.
Өзгәләнеп күпме еласак та
Күрешергә юк шул чаралар.
Хәлләремне сиңа сөйләп тормыйм,
Син бит,әти барсын беләсең.
Без шатлансак көләч,ә борчылсак
Моңсу булып төшкә керәсең.
Бәлки җаннар өйгә кайталардыр,
Һәр атнаның җомга кичендә?
Берсе генә дога кылмасмы, дип
Искә алып минем өчен дә.
Кайвакытта һичбер аера алмыйм
Әллә исән,әллә үлгәнсең.
Авыр чакта исән кеше кебек
Төшкә кереп киңәш бирәсең.
Резеда Ситдикова
25 апр 2012 в 22:09
Әтием истәлегенә
Сурәтеңә синең карыйм да мин,
Таныш чалымнарны эзлимен.
Шул ук караш, шул ук күзләр миндә
Мин охшарга сиңа телимен.
«Төшләремдә күрдем сине,әтием»
Төшләремдә күрдем сине,әтием,
Иңнәремә салдың кулларың.
«Ни хәлләрдә кызым,балам?»-диеп
Хәлләремне минем сорадың.
Бик сагындым,әтием,бик сагындым
Бар да җитеш,тик юк син генә,
Сагынуларым басар өчен зинһар,
Төшләремә ешрак кер генә.
Төшләремдә күрдем сине,әтием,
Чәчләремнән сыйпап сөйдең син,
«Тормыш авыр балам,тик сабыр бул,
Тик бирешмә генә»-дидең син.
Төшләремдә күрдем сине,әтием,
Шат елмая иде күзләрең,
Яшәргә көч,сихри бер дәрт өсти,
Төшләремдә әйткән сүзләрең.
Әтием, нәкъ 1 ел элек якты дөньябызны караңгыга күмеп, йөрәк-бәгырьләребезне өзеп, күңелләргә тирән, төзәлмәс яра салып, безнең арабыздан китеп бардың. Инде күпме вакыт узып киткән, тик күңел әле һаман да ышанып бетә алмый. Кайтмавыңны белсәк тә, көтәбез. Син безгә бик җитмисең.
Сиздермичә көннәр, айлар үтте,
Алтын көзләр килеп җиттеләр.
Инде менә әти елың җитте,
Кайтып кына китсәң иде лә.
Кайттык әле барыбыз да,
Җыелышып туган нигезгә.
Өйләр иркен, һавалар саф,
И, ходаем берүк күпсенмә!
Тик, нигәдер өйгә керү белән
Нидер җитми кебек тоела.
Әни каршы ала кочак җәеп,
Күз яшьләре кипми, коела.
Агач алтын яфрак койган мәлдә,
Китеп бардың ерак җирләргә.
Гомерләрең кыска булган шундый.
Безгә кала бары түзәргә.
Син ясаган ояларга быел
Кошлар тагын очып килделәр.
-Нигә абый чистартмаган – диеп
Башларын да моңсу иделәр.
Челтерәп аккан салкын чишмәләрне,
Чистартмадың инде быел син.
Оныклар да сине искә ала
Сагындырдың бит, әти, син!
Юксыналар сине туганнарда
Күрше-күлән, кода-кодагый.
Малларыңда сагышларга салып безне,
Яннарыңда кунып бозаулый.
Балачаклар рәхәтлектә үтте,
Көйләп йөрдең һәрчак син безне.
Каен суларыннан авыз итәр өчен
Урманнарга йөрттең гел безне.
Ак умырзая чәчәкләрен
Өздермәдең нигәдер.
Умырзая чәчәгедәй,
Кыска булды гомерең.
Юклыгыңны тою авыр безгә,
Йөрәк елый сине сагынып.
Нигә язмыш шулай шаярды соң
Безне синсез ятим калдырып?
Кабереңә бардык кайткан саен
Тик чыкмадың безнең каршыга.
Аллы-гөлле чәчәкләрдә сипкән идек,
Кабер өсләреңдә балкырга.
Тик утырткан чәчәкләрдә
Үсеп китә алмады.
Гүя синең үлемеңә
Алар да ышанмады.
Агач артларыннан моңсу гына,
Карап торасыңдыр кебек син.
Үгет-нәсихәтне үтәгәнне,
Тикшерәсең төштә син.
“Ушмы” дигән авылның
Озын икән арасы.
Кадерлеләр булгач ике очны
Якынайта йөрәк парәсе.
Бер очында салкын кабер эчләрендә
Син ятасың бездән аерылып.
Күчтем очы урамында
Әни каршы ала каерылып.
Бәлки өйгә кайтасыңдыр әти,
Һәр атнаның җомга кичендә.
Миннән башка ничек яшиләр диеп
Тикшерәсең кебек көнендә
Юк, ышана алмыйм һәм ышанмам,
Мәңгелеккә синең китүгә.
Үзең яныбызда булмасаңда,
Булырсың гел йөрәк түрендә.
Синең әйткән төпле фикерләрең,
Чыңлап тора колак төбендә.
Ышан безгә! Тап төшермәбез-
Әти-әни васыятенә.
Резеда Ситдикова
9 сен 2011 в 15:24
Этиемнэн хат.
«Оныт”-диеп, кисеп әйтә алмыйм,
Сабырлыгың бирсен гел киңәш.
Сөенермен син тынычлык тапсаң,
Өзгәләмә, зинһар жаныңны.
Кызулыгың сине бизи иде,
Авыр эшне борып салганда.
Бүген, зинһар, хаталана күрмә,
Син түзәргә тиеш, түзәргә.
Әгәр, кызым, хатирәләр сине
Сагышларга салып, елатса-
Зинһар өчен, көчле булсаң иде,
Бирешмәсәң иде газапка.
Югалтусыз кеше яши алмый,
Килеш, зинһар, кырыс азакка.
Мин бәхетле хаттә жир астында,
Син бәхетле булсаң өстендә.
Матур шигырьләр.
Матур шигырьләр. запись закреплена
Матур шигырьләр. запись закреплена
Өмөтбай кисә, бөгөн, иртәгә.
КҮҢЕЛДӘРҘЕ ҠЫРАУ ҺУҠМАҺЫН.
Көтмәгәндә ҡаты ҡырау төштө,
Бөгөлөп төштө сәскә- гөлдәрем.
Йылы эҙләгәндәй һырынышҡан
Показать полностью.
Бер- береһенә терәп иңдәрен.
Мин уларға ҡарап уйға ҡалдым.
Гөлдәр, ахыры, кеше шикелле.
Ауыр саҡта беҙ ҙә эҙләйбеҙ бит
Таянырҙай яҡын кешеңде.
Тормош һынауҙары, ай-һай, ҡаты.
Утҡа ла ул һала, һыуға ла.
кеше яҙмыштары гөлдәр кеүек.
Ҡаты ҡырауҙарҙа һына ла.
Р. Ибраһимова.
Матур шигырьләр. запись закреплена
Шарт-шорт итеп ишектәрҙе
Асып-япты һаҡсылар,
Йәп-йәш кенә ҡыҙыҡайҙы
Төрмәгә үк яптылар.
Показать полностью.
Әйтсе ҡыҙый,ни эш боҙҙоң?
Әллә ғүмерҙәр өҙҙөң?
Әллә инде уғры булып
Мөлкәттәргә ҡул һуҙҙың?
Тура әйтеп ярамаған туғанына
Әйтем дә бар башҡортомда,
Әйтеү түгел, өндәшмәйсә
Ярамайбыҙ «батшаларға»
Тауҙар ауа, дала яна
Йөрәктәргә һала яра
Кемдер илай,кемдер көлә
Кемдер ҡаса сит илгә.
Рәшәткәле тәҙрәгә ҡарап
Уйға сумған ҡыҙ бала
Башындағы уйын, аҡылын юйыр өсөн
Әҙерләнгән тышта бер «батша»
Илатмағыҙ, рәнйетмәгеҙ ҡыҙ баланы
Сығарығыҙ уны ситлектән,
Рәнйетелгән күҙ йәштәре аша
Баштарығыҙ сыҡмаҫ ләғнәттән.
Шарт-шорт итеп ишектәрҙе
Асып-япты һаҡсылар,
Кемдер ҡаршыланы бөгөн ҡояш
Кемдер баҫты «батша»ҡаршына.
Матур шигырьләр. запись закреплена
ЗУР ХӨРМӘТКӘ ИЯ СЕЗ
Тамырлары чыккан йомшак куллар.
Сикәлтәле булган сезнең юллар.
Зур хөрмәткә ия сез, барчагыз,
Показать полностью.
Баш иябез менә, сезне зурлап.
Маңгай сырларына карамагыз,
Күңелегез һәрчак яшь булсын.
Бала, онык, күрше-күләнегез
Хәлегезне белешеп торсын.
Сез бит безгә бик тә кирәк әле,
Өйләр җылы, дөнья түгәрәк.
Коймак, тәбикмәк һәм бәлешләрне
Гел ашарга язсын бергәләп.
Матур шигырьләр. запись закреплена
Фирая Габдуллина
Матур шигырьләр. запись закреплена
Фирдат Валеев
Матур шигырьләр. запись закреплена
Гульнара Рауфовна
Матур шигырьләр. запись закреплена
Римма БАЙМЫРҘИНА
Серҙәрем сисәм әле
Тулған ай йылмая тәҙерәмә
Показать полностью.
Ас тигәндәй күңел фәрҙәһен.
Йәшермә әле, йөрәк түреңә
Үткәндәрҙең һоро шәүләһен.
Иңенә көйәнтәһе эленгән
Ай ҡыҙы менән дә серләшәм.
Күк көмбәҙенә күпләп һибелгән
Шаян йондоҙҙарға өндәшәм.
Һағыштан һыҡрап, һыҙлай йөрәгем
Иҫтән сыҡмай ниңә үткәндәр?
Әрнеүенә нисек һуң түҙәйем?
Һағындыра күптән киткәндәр.
Баҫыр өсөн йөрәгем һағышын
Хыялымды алам ҡосаҡҡа.
Ишетер өсөн һинең тауышың
Кире ҡайтам бәхетле саҡҡа.
Матур шигырьләр. запись закреплена
Рамзия Мунасипова
Матур шигырьләр. запись закреплена
Кода кодагый турында татарча шигырьлэр
Кызыбыз шәһәр егетенә кияүгә чыкты. Егетнең әти-әнисен беренче тапкыр безгә кыз сорарга кайткач күрдек. Моңарчы җае туры килмәде, чөнки кодагый да бик каты эшли торган кеше булып чыкты, безнеңчә әйтсәк зур урында хезмәт куя икән.
Килеп керде болар. Шәһәр кешесе әллә кайдан аерылып тора инде, 56 яшендә булуга карамастан, кодагый да бик чибәр, нечкә билле, гәүдәсе дә кызларныкы кебек. Беренче карашка бик тәкәббер тоелды ул. Улына туктаусыз кисәтү ясап тора. Әле башына кимәгән, әле кычкырып сөйләшә, әле артык күп ашый.
Булачак кияү иремнең күңеленә хуш килде. Чөнки абзарга чыгып, аңа булышып йөрде. Кодагый урыныннан кузгалмады. Әллә аш бүлмәсендә булышыр, пирогларны булса да кисәр микән дигән идем. Ул да булмый, кызым яңа күлмәген киеп чыкты. Шунда кодагый: “Каян алдың, миңа да кирәк иде”, – дип кызыма чат ябышты. Аннан, кызыл тырнаклары белән чәчләрен төзәтте дә, иренә әле тегене, әле моны алып килергә куша башлады. Чәй сорады, аяк киемен юарга кушты. Ире йөгереп кенә йөрде. Хатынының аяк киемен дә юды, чәй дә ясап китерде. Пәлтәсен дә кидерде.
“Бу хатын балаларның тормышына кысылып җәфалар инде”, – дип уйлаган идем, киресенчә булып чыкты. Туй кафеда узды. Артистлар җырлап, ашарга ташып тордылар. Кодагый гына туйга соңга калды. Чәчен-күзен ясатып яткан икән. И-и, мин әйтәм, син дә хатын-кыз булып йөрисең инде. Ярылып беткән кулларым өчен оялып утырдым. Чәчемне кызым буяган иде, анысы ярап торды. Аннан, безне буяп кына төзәтеп булмый, абзарда мал асты чистартып, сыер савып, бәрәңге китмәнләп бөкрәеп беттем инде. Кодагый гына башын югары чөеп, төп-төз басып, арт якларын уйнатып йөрде. Бу безнең өчен ояла торгандыр дип тә уйладым. Рәхмәт, сиздермәде.
Туйдан соң кода-кодагый белән очрашмадык. Балалар үзләре кайтып йөрде. Кодагыйлар кунакка чакырмады. Күптән түгел кызым ир бала алып кайтты. Менә шуннан соң башланды инде мәхшәр. Кызыбыз әле “бала авырый”, әле “хатын-кызлар консультациясенә барасы бар, килегез” дип шалтыратырга кереште. Кукмара белән Казан терәлеп тормаса да, чакырган саен ирем белән бара башладык. Абзар тулы мал. Әле теге, әле бу күршеләргә әйтеп калдырабыз. Кич әйләнеп кайтабыз. Ул бензинга киткән акча! Машинабыз да иске. Дөбер-шатыр йөрибез. Барган саен сумка тутырып ит, сөт, май алып барабыз. Ирем бала карый, мин өстәл тутырып ашарга пешереп куям.
Кызымнан бер көнне: “Кодагый кайда соң, нигә ул да булышмый?” – дип сораган идем, йөз сүзгә җитте. Янәсе, ул эшли, эше җаваплы, вакыты юк, шимбә-якшәмбе көнне әле массажга, әле тырнак буятырга, тагын әллә нинди залларга йөри икән. Исләр китмәле инде!
Соңгы баруыбызда юлга чыккач шалтыратып, кода-кодагыйны да чакырдым. Балалар фатир “снимать” итеп торалар. Килделәр болар. “Диетада” дип, мин пешереп алып килгән камыр ризыкларына якын да килмәде. Аның урынына, “тәмле” дип бер табак ит ашады. Итне кызганып әйтүем түгел, балаларның суыткычы тулы, килеп пешерешсә, бала кечкенә чакта ярдәм итсә була бит инде!
Кодагый үзе каты сугылмый, елмаеп кына тора. Ачуланышып та булмый аның белән! Ничек шул кешегә каты бәреләсең инде? Ирем кайтыр юлга чыккач: “Нигә ачуланышып вакланып торсын ул синең белән, безне кешегә дә санамый бит ул”, – диде. Шуннан бирле йокым качты. Мин дә надан хатын түгел. Торган йортыбыз да Аллага шөкер, бәдрәфкә кадәр өйдә, мунчабыз, абзар тулы малыбыз бар.
Кодагыйларның әллә ниләре юк, өч бүлмәле шәһәр фатиры, кирәк-яраклар гына.
Бу нәрсәдән килә икән? Ата-анасы шулай тәрбияләгәнме? Үзе шундый булып туганмы? Тырнакларын да буясын, массаж да ясатсын, әмма балаларга шундый карашта булырга тиешме соң әни кеше? Анда минем кызым гына түгел, аның улы да яши! Онык та безнеке генә түгел!
Әйтер сүзем
(кодагыйга котлау)
Котлыймын сине,кодагый,
60 яшьлегең белән!
Һичкенә дә картаймыйсың,
Һаман яшь килеш күрәм.
Нурлы йөзең,зифа буең
Сокландыра әле дә.
Гүя кояш зәңгәр күктә,
Син — дөньяның яме дә.
Кан кардәшләр булмасак та,
Без,барыбер,туганнар!
Балаларыбыз кавышып,
Гомергә пар булганнар!
Алла бирса,онык туса,
Ул бәхет сезгә,безгә!
Ике якка да бик якын,
Сөенеч һәммәбезгә!
60 яшь әле көз түгел,
Ул бәрхет чоры гына!
Тыйнак җилдә иркәләнеп
Комнарда кызынырга.
Сокланырга хозурланып,
Дөньяның яме белән!
Саубуллашма,әле иртә,
Гомернең җәе белән!
Бүген синең туган көнең,
Телимен бәхет,шатлык!
Күңел күгең якты булсын,
Тәннән китмәсен саулык!
Беркайчан да картайма син,
Балкысын нурлы йөзең!
Чәкештерик бокалларны,
Шул иде әйтер сүзем!
(автор:Айрат Шәйхетдинов)
Үткәннәргә әйләнеп карасак, кыз алу, кыз бирү, өйләнешүләр күпчелек очракта димче килү, димләү, кыз килешү, аклашу, ярәшү белән башланып китә торган булган. Билгеле, качып, ябышып чыгу, кыз урлаулар да булган, ләкин, аерым очракларны исәпкә алмаганда, халык аларны нигездә хупламаган, «кызкарак» дигән кушаматлар тагылып калган андый егетләргә.
Димче, яучы, башкода сүзләренең мәгънәсен яшь буын хәзер китаплардан укып һәм өлкән кешеләр сөйләве буенча гына белә.
Ничек булган соң ул кыз димләү, яучы булып килү? Димче, яучы итеп авылда дәрәҗәле, ышанычлы, сүзгә оста, үтемле итеп сөйли, сер саклый белә торган олы кешене җибәргәннәр. Татар-мишәрләрдә ул башкода дип атала. Кыз сорарга егетнең атасы белән анасы яки җор сүзле, зирәк берәр туганы да бара ала. Кыз димләүнең, ике гаилә арасындагы сөйләшү-килешүләрнең үзенчә бер тәртибе формалашкан: әдәп, бер-берсенә ихтирам саклау, хәтер калдырмау, араларны якынайтырга омтылуны чагылдырган төрле серле, тылсымлы йола гадәтләре булган, үткен, җор сүзләр кулланылган. Менә шулар турында халык үзе ни әйтә:
* Димче, яучы, башкодалар кыз димләргә килгәнче, башта кызның, аның гаиләсенең, нәсел-нәсәбенең тәртибен сорашалар, ике якның бер-берсенә туры килү-килмәвенә бик җаваплы карыйлар.
Йөгереп үк төштем инеш дип,
Боҗралар таптым көмеш дип –
Эзли генә йөргәч, табыштык,
Нәселегез асыл, имеш, дип.
* Яучы – ул «мендәрле» кунак, аңа мендәрләр салып утырталар. «И-и, мендәрле кунакмыни әле син, әйдә, түрдән уз», – дип каршы алалар.
* Яучы булып килүче әбиләр олы чәчәкле шәлен бөркәнеп, бер ыштан балагын чыгарып килә, күренеп тора аның нинди зур эш белән йөргәнлеге.
* Өч кызлы кешегә яучы килә. Алар олы кызны калдырып, уртанчы кызны сорыйлар. Әниләре әйтә: «Юк, кибәнне уртадан башламыйлар, мин алай кыз бирмим.
Илдә егетләр – илле,
Берсеннән-берсе җилле», – ди.
Яучылар киңәшергә китәләр, икенче көнне килеп, олы кызны вәгъдәләшәләр.
* Яучы килә, егетне мактый, байлыгы шәп, ди. Әниләре әйтә:
«Байлыгы кирәкми.
Ире ир булсын, идәне җир булсын», – ди.
* Димче әйтә: Кыз белән егет үзләре берсен-берсе беләләр, мәхәббәтләре соклангыч, бик ипле, тәртиплеләр, ди. Ата-ана ризалыгы ничек? Ата-ана әйтә: «Агым суны туктата алмыйбыз. Әйдә булыйк кода белән кодагый. Уллы-кызлы, икмәк-тозлы булсыннар», – ди.
* Димче булып килгән кеше егетнең бар ягын әйтә: ат бәйләрлекме, дөнья көтәрлекме, йорт-җире нинди һ. б.
* Димче ишектән керә, хәл-әхвәл сораша. Дога кылалар. Сүз башлый: – Мин мендәрле кунак булып килдем сезгә.
Ефәк баулы былбыл кош
Бардыр синең илеңдә.
Каеш баулы лачын кош
Бардыр минем илемдә.
Каеш баулы лачыным бар,
Былбылыңа килгән мин.
Тимер булсаң, мин – күмер,
Эретергә килгән мин.
Татар-мишәрләрдә башкода булып килү, аның вазифаларына караган йолалар бигрәк тә күп һәм, әйтергә кирәк, әле бүгенге көндә дә авылларда башкода җибәреп кыз сорату ят эш дип саналмый, киресенчә, дәрәҗәле кызларга килә башкодалар. Тагын авылларда ишеткәннәргә мөрәҗәгать итик:
* Уңган, булган кызларга кышына унар башкода килә.
* Башкода булып килгән кеше кызлы өйне бик сынап карый, өе тәртиплеме, сөлгеләре акмы, ишегаллары чистамы, себерке урынына куелганмы һ. б..
* Башкода кулына ашъяулыкка төргән бөтен икмәк тотып килә, өйдә пешкән булса бигрәк яхшы, өй хуҗасы да аңа бөтен икмәк биреп җибәрә. Ягъни ике гаилә арасында икмәк алмашу үзара якынаюга, араларны ныгытырга ярдәм итәчәк.
* Башкода өйгә килеп керә дә өйнең матчасы турысына утырырга тырыша, ягъни, шулай итсә, сүзе үтә, өскә чыга, буш кайтмый, имеш.
* Башкода килгәч, кыз кеше аңа күренми, кача. Башкода кызның әти-әнисе белән сөйләшә. «Ярый, кызыма әйтермен, кызым яратырмы?» – диләр.
* Башкода ишектән кергәндә түбәндәгечә әйтеп керә:
Алгы ишегегезне ача килдем,
Арткы ишегегезне яба килдем,
Кызыгызга башкода булып килдем,
Ягъни артка юл юк, алга юл ачык булсын.
* Башкода булып килүчеләр, гадәттә, кыз өенә баш көн, ягъни дүшәмбе көн, шулай ук кичатна көн, ягъни пәнҗешәмбе көн килгәннәр, уңышсыз көн дип буш көн, ягъни сишәмбе көн исәпләнгән.
– Башкода буш көнне килмәсен. Буш көнне туй да ясамыйлар, буш була, – диләр.
* Башкода кеше туйда иң олы, дәрәҗәле кеше, урыны түрдә була, аңа багышлап җырлар җырлыйлар:
Башкоданың башмагы
Бер түгел, ике кием.
Башкодабыз алып килгән
Тулган ай кебек килен.
Шунысын әйтергә кирәк, кыз димләргә килүчегә яучы яки башкодаларга, гәрчә ул бер дә теләмәгән кешедән килсә дә, дорфа, тупас җавап бирмәгәннәр, хәтерләрен калдырмаганнар. Үзләре көткән, тиң булырдай кешедән килгәндә дә беренче тапкыр килү белән, беренче сөйләшүдә үк кызны бирергә риза икәнлекләрен әйтеп бетермәгәннәр, әдәп, әхлак ягыннан шулай тиеш саналган. «Кызыбыз яшь әле, туганнарыбыз, нәсел-нәсеп белән киңәш итәрбез», дип кайтарып җибәрәләр, «сүзгә салабыз», сөйләшербез, диләр. Кыз ягында шул арада «киңәш» дигән йола үткәрелә, барлык туганнары, олылар катнашында «киңәшле эш таркалмас» дип, киңәш мәҗлесенә җыелалар, анда кызны бирү-бирмәү мәсьәләсе хәл ителә, туй турында, бирнә һ. б. турында сөйләшү була. Башкода «сүз алырга» берничә тапкыр килеп йөри, бераз ялындыргач, «аякларына егылдыргач» кына кыз ягы үзенең соңгы сүзен әйтә. Башкодалар кыз өенә соңгы тапкыр сүз алырга кояшлы матур көндә, бәйрәмчә киенеп китәләр, егет өендә бик дулкынланып хәбәр көтеп калалар. Уңай җавапны, кызны бирергә ризалык бирүне халыкта «яхшы сүз бирү» дип әйтәләр. Башкодалар, үзләре кайтып әйткәнче үк, егет өенә хәбәргә, тигез ата-ана белән, бәхетле генә үсеп килә торган бер баланы сөенче алырга йөгертәләр. Шулай иткәндә, имеш, яшьләрнең дә тормышы уңышлы була.
. Кыз бала дөньяга килә. Ата-ананың иң бәхетле көннәре. Алар кызларының сылу, зифа, зирәк һәм игелекле булып үсеп, үз вакытында матур итеп кияүгә чыгып, пар канатлы булып, балалар үстереп яшәвен күрергә теләп хыялланалар.
Пар канатлы булу. Хәзерге вакытта кыз бала үзенә парны үзе сайлап ала. Бу сүз җиңел генә әйтелсә дә, кыз балага үзенә насыйп парны табу җиңелме? Кемгә ничек туры килә бит. Өйләнешүләр, туйлар көн саен булып торган кебек, аерылышулар, гарип балалар туу, бәхетсез гаиләләрнең таркалу күренешләре дә еш очрый тора. Кияүгә чыкмыйча олыгаеп калган акыллы һәм уңган кызларыбыз күпме? Нидән бу? Сәбәрләре төрлечәдер, әлбәттә. Сер түгел ич, соңгы вакытларда хатын-кызга хас горурлыгын, тыйнаклыгын югалткан тотнаксыз кызлар да, ир-егет исемен күтәреп тә тормышыбызның терәге, таянычы булырга яраксыз егетләр дә күбәеп китте.
Алдагы тормышларда ныклы, тату гаиләләр күп балалар үстереп, кеше иткәннәр, кыз балаларның да, ир балаларның да язмышын ата-ана сүзе, аның фикере хәл иткән, алар үзләрен шул эш өчен җаваплы санаганнар. Кыз балаларга ир хакы, бала хакы, ата-ана хакы дигән сүзләрнең мәгънәсе, ир балаларга ата булу, гаилә башлыгы булу дигән сүзләрнең мәгънәсе төшендерелгән. Ата-ана ризалыгын, аларның хәер-фатихасын алып тормыш башлап җибәрү ил каршында мактаулы эш саналган.
Димче, яучыларга килгәндә, билгеле, алар арасында кәсеп өчен, акча һәм бүләк өчен йөрүчеләр дә булган. «Димче диңгез кичерер, суга төртеп төшерер» дигән мәкаль дә шуңа ишарәли. Бу турыда матур әдәбият әсәрләре, китапларда да мисаллар җитәрлек. Ләкин «Галиябану»дагы кебек намуслы, халыкчан димчеләребез күбрәк булган, алар, һичшиксез, җәмгыятьтә бик кирәкле, изге вазифаны башкарганнар.
Хәзерге чорда без үзебезнең онытылып бара торган гореф-гадәтләребезне барлыйбыз, тикшерәбез, кире әйләнеп кайтарырга тырышабыз. Аларны яңартып җибәрү эше безнең үзебездән тора, бу яңарыш исә элеккедән калган мирасның иң файдалы, иң матур якларын үзенә алган, шул ук вакытта хәзерге заман таләпләренә дә туры килерлек булырга тиеш.
Хөрмәтле газиз әниләр! Ни өчен соң әле без әби-бабайлар йоласын онытып, энҗе бөртегедәй кадерләп, күз карасыдай саклап үстергән кызларыбызны язмыш кочагына ташлыйбыз, алар тормыш иптәше сайлаганда битараф калабыз. Кызларыбызны безнең кулдан, өебезгә килеп яучылап, сорап алсыннар иде. Бу – яшьләргә иң зур ярдәм булачак!
Хөрмәтле әбиләр, апалар! Ягез әле, кем алына шушы борынгыдан килгән изге эшкә, яшьләргә үз тиңен, үз парын табарга яpдәм итү эшенә. Бу эшне әле авылларда яңартып җибәрергә мөмкин. Авыл ул үзе – шәһәрнең анасы.
Ягез, уңганлыкны сынап карыйк.
Мин яучы, мин димче,
Авылда мин беренче.
Хөрмәтле сылу һәм зирәк кызларыбыз! Билгеле, хәзерге вакытта кыз бала яучы килгәнне көтеп өйдә генә утырмый, укый, эшли, үзе егетләр белән дуслаша, таныша. Ләкин горур булыгыз, ошаткан егетегез булса да, җиңел генә ризалык биреп куеп, дәрәҗәгезне төшермәгез. Сезне зурлап, саклап, хөрмәт итеп һәм кадерләп, әти-әниегездән сорап, яучылап алып китсеннәр.
Хөрмәтле уңган һәм тыйнак егетләребез! Үзегез күз төшкән, сөйгән кызларыгызга яучы җибәреп, ил йоласын җиренә җиткереп, матур итеп тормыш корыгыз.
Ак бәхетләр сезгә!